Fotoğraf

19. YÜZYILDA YILDIZ SARAYI’NDAN DÜNYA’YA BAKMAK: Sultan II. Abdülhamid’e ait Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu

Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerinde tarihin önemli gelişmelere sahne olduğu bir süreçte tahta çıkan Sultan II. Abdülhamid (1876-1909), uyguladığı modernleşme ve yönetim siyasetiyle, tarihte istisna bir yere sahiptir.  Bilhassa altı asırlık Osmanlı devlet ve medeniyetinin mirası olan maddi ve manevi birikimin Türkiye Cumhuriyeti’ne aktarılmasındaki son güçlü halkayı oluşturması açısından da Sultan Abdülhamid’in ve döneminin ayrıcalıklı bir yeri olduğu kuşkusuzdur.

İktidarı süresince merkezî bir yönetimi esas alan Sultan Abdülhamid, Yıldız Sarayı’nı devletin idari işleyişinin odak noktası olarak belirlemişti. Saray, bir yönetim merkezi olmasının yanında aynı zamanda bir bilgi kültür ve sanat merkeziydi. Sultan Abdülhamid’in dünya görüşünde ve geleceğe dönük hedeflerinde dünyayı, kültürleri, teknoloji ve bilimi, yenilikleri ve sanatı takip etmek bir zorunluluktu. Büyük devlet olmanın gereğinin çağı yakalayarak, medeniyeti meydana getiren temel öğelerin hemen hepsinde ilerleme kaydedilmesinde olduğunu gören Sultan Abdülhamid bu konuda özel bir gayret göstermiştir. Kendisi de bizzat ahşap sanatıyla uğraşan Sultan; resim, tiyatro, çini, dokumacılık gibi pek çok modern ve geleneksel sanatı himaye etmiştir.

Ayrıca saltanatı boyunca zamanının çoğunu Yıldız Sarayı’nda geçirmesine rağmen Sultan Abdülhamid’in bu geniş vizyonu, dünyanın tüm kültürlerine olan derin merakı, yenilikleri, gelişmeleri takip etme isteği onun Yıldız Sarayı’nda zengin bir fotoğraf koleksiyonu oluşturmasına vesile olmuştur. Sultan Abdülhamid’in özel ilgi duyduğu fotoğraf sanatı, onun döneminde âdeta altın çağını yaşamıştır. İmparatorluğa gelen fotoğrafçılarla hususi ilgilenen, sarayında fotoğrafhanesi ve fotoğrafçıları olan Sultan Abdülhamid, dünyanın çeşitli yerlerinden kendisine gönderilen fotoğraf albümleriyle birlikte eşsiz bir koleksiyon oluşturmayı başarmıştır. Fotoğraf aracılığıyla imparatorluğunun her bir karışını tanımaya çalışan Sultan’ın bu ilgisi tüm dünya coğrafyasını kapsayacak kadar engin bir boyuta ulaşmıştır. Sultan, kendi sipariş ettiği fotoğraflar, özel çekilmiş pozlar, dünyanın çeşitli yerlerinden hediye edilen albümler ve satın alma yoluyla elde edilen karelerle neredeyse tüm dünyadan haberdar olmayı başarmıştır.

Sultan Abdülhamid’e ait “Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu”, her biri sanat eseri değerinde olan 911 albüm içerisinde 36.585 kare fotoğraftan oluşur. 19. yüzyılın tüm zenginliğini ve çeşitliliğini gözler önüne seren bu koleksiyon kültürel mirasımız olarak taşıdığı değer yanında dünya kültürü açısından da büyük önem taşır. Koleksiyon, Mustafa Kemal Atatürk’ün talimatıyla 1925 yılında Yıldız Sarayı’ndan İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ne nakledilmiştir. Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu bugün İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi’nde iklimlendirilmiş, özel bir ortamda muhafaza edilmektedir.

Sanatın ve kültürün hemen her alanına özel ihtimam gösteren Sultan için fotoğraf, bir sanat objesi olduğu kadar bir bilgi kaynağıydı. Sultan Abdülhamid, fotoğrafa bakışını “Her resim bir fikirdir. Bir resim yüz sayfalık bir yazı ile ifâde olunamayacak siyâsî ve hissî mânâları telkin eder. Onun için ben tahrîrî münderecâttan (yazılı bilgilerden) ziyâde resimlerden istifâde ederim.” biçiminde ifade ederek onun kendisi için ne kadar değerli bir bilgi objesi olduğunu ortaya koyar.

Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu’nda farklı temalarda pek çok albüm yer alır. Bunlar arasında Osmanlı Saray mimarisi özellikleri, hanedan üyeleri portreleri, kent görünümleri, tarihî olaylar, coğrafi dokümanlar, Osmanlı coğrafyasında hayat, doğal felaketler, ordu, itfaiye, kültürel konular, sivil/resmî yapılar, toplumun çok farklı katmanlarını temsil eden insan görüntüleri, kriminal dünyayı ve birçok ülkeyi anlatan albümler dikkat çeker.

Fotoğrafı bir tespit, tanıma ve yönetme aracı olarak kullanmış olan Sultan II. Abdülhamid koleksiyonunda yer alan fotoğraflardan yapılmış albümleri diplomatik armağan olarak ülkelere göndermiştir. Bu vesile ile 1819 fotoğraftan oluşan 51 ciltlik albümü hediye olarak 1893-1894 yıllarında Amerikan Kongre Kütüphanesine ve Londra’da British Library’e göndermiştir. Bu albümlerde imparatorluğun kendine özgü insan portreleri, modernleşen yüzünü gösteren kurumlar, yapılar, mimari örnekler gibi pek çok fotoğraf Osmanlının 19. yüzyılını yansıtır.  Bir anlamda Sultan Abdülhamid fotoğraf albümleri aracılığıyla imparatorluğunun modernleşen yönünü Batı’ya tanıtmak istemiştir.

Koleksiyon’da yer alan fotoğraflar, sadece Osmanlı İmparatorluğundan değil dünyanın dört bir yanında yer alan ülkelerden de fotoğraf karelerini içeren bir çeşitliliğe sahiptir. Koleksiyon içinde 40’ı aşkın ülkeye ve çeşitli coğrafyalara ait fotoğraflar bulunmaktadır. Siyah beyaz olan bu fotoğrafların bir kısmı sonradan renklendirilmiş karelerden oluşan bir çeşitliliğe sahiptir. Koleksiyon bir anlamda 19. yüzyılın görsel tarihine bir pencere açar. Söz konusu koleksiyon adı geçen coğrafya ve ülkelerin tarihî süreçteki kültürel mirasını temsil etmesi bakımından da büyük değer taşımaktadır. Sultan Abdülhamid’in dünyaya olan merakının sınırlarını gösteren bu zengin ülke muhtevası kapanan bir çağın panoraması gibidir. Bu nadide fotoğraf arşivi 19.  yüzyıla ait pek çok ülkenin tarihinin ve kültürünün de aktarıcısı olan evrensel belleğin bir parçası olmuştur.

Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu hastalanan insanların iyileşme fotoğraflarından suçlu fotoğraflarına, dünyanın en uzak coğrafyasında Amerikan yerlilerinin fotoğraflarından Japonya’daki deprem felaketlerini gösteren albümlere kadar zengin bir çeşitliliğe sahiptir.

Fotoğrafa bu kadar meraklı olan ve böyle nitelikli bir arşivi miras bırakan Sultan’ın kendi fotoğraflarının çekilmesine izin vermemesi ise ilgi çekici bir durumdur. III. Selim (1789-1807) ve özellikle II. Mahmud’un (1808-1839) saltanatlarından itibaren Osmanlı padişahlarının portrelerini yaptırmaktan ve sergilemekten çekinmedikleri tarihî bir vakıadır. Öte taraftan Sultan Abdülhamid büyük ihtimalle portresinin özel hayatına ait olduğunu düşünüyor ve kamuyla paylaşmaktan hoşlanmıyordu. Bu sebeple Sultan Abdülhamid’e ait iki portre fotoğrafı saltanatı boyunca özellikle iç ve dış basında kullanılmıştır. Onun bilinen ilk portresi Londra’da amcası Sultan Abdülaziz’le (1861-1876) çıktığı seyahatin sonucu olarak ünlü fotoğrafçı William ve Daniel Downey tarafından çekilmiştir. İkincisi ise 1869’da Abdullah biraderlerin çektiği bir fotoğraftır. Her ikisi de şehzade iken çekilmiş fotoğraflardı. Padişah olduktan sonra hemen hemen hiç gözükmediği için Sultan’ın her yerde bu zamansız fotoğrafları kullanılmıştır.  Bununla birlikte Sultan’ın özellikle kendi ailesinden çocuklarının onun döneminde portre fotoğraflarının çekildiği, bunlardan albümler oluşturulduğu bilinmektedir.

Özetle Sultan Abdülhamid’e ait Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu dünya ve ülke mirası açısından benzeri olmayan, nadir bir nitelik taşımaktadır. Koleksiyon, kültürel miras kapsamında toplumların ortak geçmişlerini yansıtmaktadır. Söz konusu görsel hazine, toplumlar arası birlik ve dayanışma kültürünü, ülkeler arası bağları, deneyimleri geleceğe aktarma vasfına haizdir. Evrensel değerler ile birlikte genç nesillere, akademisyenlere, araştırmacılara, isteyen her bireye tarih sevgisi aşılamak, keşfetme güdüsü ile dünyaya ve hayata bakış açısında derinlik kazandırmak için de önemli bir kaynaktır. Bu nedenle Koleksiyon; dünya kültür kimliğinin izlerini taşmaktadır. Tarihî kentler ve dokular, kültürel peyzajlar, yaşamlar, anıtsal ve mimarı yapılara kadar toplumun dil, gelenek, dans, müzik, ritüeller gibi yaşam değerlerine de eşlik etmektedir. Bu açıdan benzersiz bir tarihî sürece tanıklık eden Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu’nun gelecek nesillere aktarılması ve dünya mirasına kazandırılması büyük önem taşımaktadır.

19. yüzyılın ilk yarısında bulunan fotoğraf teknolojisi, Osmanlı imparatorluğunda saray başta olmak üzere toplumun önemli katmanlarında kabul edilmiş ve büyük ilgi görmüştür. Bilhassa Osmanlı Sultanlarının fotoğrafa gösterdikleri hususi ilgi ve destek tüm imparatorlukta kısa sürede fotoğraf sanatının yaygınlaşmasını sağlamıştır. Özel olarak Sultan II. Abdülhamid devrinde adeta doruk noktasına ulaşan bu sanat, imparatorluğun merkezi İstanbul’da her bakımdan varlık göstererek, dünyaca ünlü fotoğraf sanatçılarının sık uğradıkları yerlerin başına İstanbul’un gelmesini sağlamıştır. Fotoğrafın icadından kısa bir süre sonra İstanbul bir anlamda dünyanın her yerinden gelen fotoğraf sanatçıları için fotoğraf konusunda bilgi ve beceri elde ettikleri bir uygulama yeri olmuştur. Özellikle Abdullah Biraderler, Vasilaki Kargopulo, Pascal Sébah ve Guillaume Berggren başta olmak üzere pekçok fotoğraf sanatçısı etkileyici fotoğraf kareleri ile 19. yüzyıl’ın İstanbul’undaki yaşamın her alanını kapsayan manzaralar ve görünüşleri, belge ve sanat değeri taşıyacak şekilde kayıt altına almışlardır.

Yıldız Teknik Üniversitesi, Sultan II. Abdülhamid Uygulama ve Araştırma Merkezi, İstanbul Üniversitesiyle ortaklaşa “Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu” üzerine kapsamlı bir proje hazırlamış ve bu proje “Cumhurbaşkanlığı Himayesini” almıştır. Merkez, “Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu Üzerinden Dünyaya Bakmak” konseptiyle Osmanlının son döneminde dünya devletleri ile olan diplomatik ilişkileri, Sultan Abdülhamid’e ait bu eşsiz değerdeki Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu üzerinden inceleyen bir dizi proje yürütmüştür. Sadece Türkiye için değil dünya kültürü için de özel değere sahip kültürel bir miras olan fotoğraf koleksiyonu üzerinden Osmanlının farklı toplumlarla kesişen yollarının tanıtılması amacıyla T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, T.C. Dışişleri Bakanlığı ve Yunus Emre Enstitüsünün destekleriyle fotoğraf sergileri ve sergi kitapları çalışmaları olarak hayata geçirilen bu projeler 2017-2019 tarihleri arasında Fransa, Almanya, İngiltere, Amerika, Rusya ve Japonya’yı kapsamıştır. Yıldız Teknik Üniversitesi’nin yürüttüğü söz konusu projelerin sergi küratörlüğü ve sergi kitabı hazırlama çalışmalarını tanınmış fotoğraf sanatçımız Kamil Fırat yapmıştır.

Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu’nda yer alan fotoğrafların ait olduğu ülkeler: Rusya, Kırım, Macaristan, Amerika, Bulgaristan, Almanya, Yunanistan, Suriye, Suudi Arabistan, İsrail, Lübnan, Mısır, İngiltere, Japonya, Romanya, Polonya, Ürdün, Makedonya, Arnavutluk, Yemen, İran, Fransa, Macaristan, İtalya, Çekya, Tunus, Özbekistan, Hindistan, Avusturya, İsveç, Belçika, Çin, İspanya, Portekiz, Kosova, Malta, Eski Yugoslavya, Burma, Doğu Türkistan, Gürcistan, Tataristan, Türkmenistan, Ukrayna, Karadağ, Rodos, Endonezya.

Sultan Abdülhamid’e ait Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu bugün İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesinde muhafaza edilmektedir. Koleksiyon 2018-2019 yılları arasında TBMM Meclis Başkanlığı tarafından son teknoloji ile yeniden dijitalleştirilmiştir. Koleksiyonun detaylı künye tasnif çalışmaları İstanbul Üniversitesi tarafından devam ettirilmektedir.

 

* Yıldız Teknik Üniversitesi, Sultan II. Abdülhamid Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü

Yazar Hakkında

ozyetgin@gmail.com'

A. Melek ÖZYETGİN

Yorum Ekle